Itihaslekhan Pachatya Parampar Answer

Class 10th Lesson One Itihaslekhan Pachatya Parampara Question Paper With Answer PDF

इयत्ता – १० वी विषय : इतिहास व राज्यशास्त्र

प्रकरण ०१ ले इतिहासलेखन पाश्चात्य परंपरा प्रश्न पत्रिका आदर्श उत्तरासह

इयत्ता – १० वी विषय : इतिहास व राज्यशास्त्र प्रकरण ०१ ले इतिहासलेखन पाश्चात्य परंपरा

प्रथम घटक चाचणी

विद्यार्थ्याचे नाव : वेळ – १.०० तास गुण – २०

प्रश्न १ ला (अ) -खालील दिलेल्या पर्यायातून योग्य पर्याय निवडून रिकाम्या जागा भरा/अचूक पर्याय निवडून विधाने पूर्ण लिहा. (गुण २)

१) ‘आआर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज’ हा ग्रंथ ……………………….. याने लिहिला.

अ) कार्ल मार्क्स ब) मायकेल फुको क) लुसिआँ फेबर ड) व्हॉल्टेअर

उत्तर – ब) मायकेल फुको

२) आधुनिक इतिहासलेखनाच्या परंपरेची बीजे प्राचीन …………………………….. इतिहासकारांच्या लेखनात आढळतात.

अ) रोमन ब) ग्रीक क) फ्रेंच ड) भारतीय

उत्तर – ब) ग्रीक

ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखा. (गुण २)

1. इतिहासकार देश

१.हिरोडोटस ग्रीस

२. सीमाँ-द-बोव्हा जर्मनी

३.मायकेल फुको फ्रान्स

४.रेने देकार्त फ्रान्स

उत्तर – २. सीमाँ-द-बोव्हा जर्मनी

कारण – सीमाँ-द-बोव्हा जर्मनी या देशाच्या नसून फ्रान्स या देशाच्या आहेत

2. १.जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल रिझन इन हिस्टरी

२.लिओपॉल्ड व्हॉन रांके द थिअरी अॅण्ड प्रॅक्टिस ऑफ हिस्टरीज

३. हिरोडोटस द हिस्टरीज

४.कार्ल मार्क्स डिसकोर्स ऑन द मेथड

उत्तर – ४.कार्ल मार्क्स डिसकोर्स ऑन द मेथड

कारण कार्ल मार्क्सने डिसकोर्स ऑन द मेथड हा ग्रंथ लिहिला नसून दास कॅपिटल हा ग्रंथ लिहिला आहे

प्रश्न २ रा (अ) पुढील संकल्पना चित्र पूर्ण करा गुण ०४

युरोपातील महत्त्वाचे विचारवंत

उत्तर –

रेने देकार्त

जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल

व्हॉल्टेअर

लिओपॉल्ड व्हॉन रांके

आधुनिक इतिहासाची साधने

उत्तर –

कहाण्यांचे कथन

गीत व पोवाड्यांचे गायन

वडीलधाऱ्यांकडून ऐकलेल्या पूर्वजांच्या पराक्रमाच्या गोष्टी

गुहाचित्रांद्वारे स्मृतींचे जतन

प्रश्न २ रा (ब) टीपा लिहा: गुण ०२

०१) अॅनल्स प्रणाली

उत्तर – i) विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस फ्रान्समध्ये अॅनल्स नावाने ओळखली जाणारी इतिहास लेखनाची प्रणाली उदयाला आली.

ii) अॅनल्स प्रणालीमुळे इतिहासलेखनाला एक वेगळीच दिशा मिळाली. इतिहासाचा अभ्यास फक्त राजकीय घडामोडी, राजे, महान नेते आणि त्या अनुषंगाने राजकारण, मुत्सद्देगिरी, युद्ध यांच्यावर केंद्रित न करता तत्कालीन हवामान, स्थानिक लोक, शेती, व्यापार,तंत्रज्ञान, दळणवळण, संपर्काची साधने, सामाजिक विभागणी आणि समूहाची मानसिकता यांसारख्या विषयांचा अभ्यास करणेही महत्त्वाचे मानले जाऊ लागले

(iii) अॅनल्स प्रणाली सुरू करण्याचे आणि तिचा विकास करण्याचे श्रेय फ्रेंच इतिहासकारांना दिले जाते.

०२) द्वंद्ववाद

उत्तर – i) हेगेलच्या मते कोणत्याही घटनेचा अर्थ लावण्यासाठी तिची वर्गवारी दोन विरोधी प्रकारात करावी लागते. त्याशिवाय मानवी मनाला त्या घटनेचे आकलन होत नाही.

ii) उदाहरणार्थ; खरे-खोटे, चांगले-वाईट. या पद्धतीला ‘वंदववाद’ (डायलेक्टिक्स) असे म्हटले जाते.

iii) या पद्धतीत प्रथम एक सिद्धान्त मांडला जातो. त्यानंतर त्या सिद्धान्ताला छेद देणारा प्रतिसिद्धान्त मांडला जातो. त्या दोन्ही सिद्धान्ता च्या तर्काधिष्ठित ऊहापोहानंतर त्या दोहोंचे सार ज्यात सामावलेले आहे अशा सिद्धान्ताची समन्वयात्मक मांडणी केली जाते.

प्रश्न ३ रा पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा : गुण०४

(१) मायकेल फुको यांच्या लेखनपद्धतीला ‘ज्ञानाचे पुरातत्त्व’ म्हटले आहे.

उत्तर – i) मायकेल फुको यांनी कालक्रमानुसार इतिहासाची अखंड मांडणी करण्याची पद्धती चुकीची ठरवली.

(ii) त्यांच्या मते, अंतिम सत्यापर्यंत पोहोचणे, हे पुरातत्त्वाचे उद्दिष्ट नसून भूतकाळातील स्थित्यंतरांचे, म्हणजेच बदलांचे स्पष्टीकरण देण्याचा पुरातत्त्वाचा प्रयत्न असतो.

(iii) फुको यांनी इतिहासातील स्थित्यंतरांचे स्पष्टीकरण देण्यावर अधिक भर दिला.

म्हणून त्यांच्या लेखनपद्धतीला ‘ज्ञानाचे पुरातत्त्व” असे म्हटले आहे.

(२) व्हॉल्टेअर यांना ‘आधुनिक इतिहासलेखनाचे जनक’ म्हटले जाते.

उत्तर – i) वस्तुनिष्ठ सत्य आणि घटनांचा कालक्रम एवढ्यावरच लक्ष केंद्रित न करता

ii) तत्कालीन समाजाच्या परंपरा, शेती, व्यापार व आर्थिक व्यवस्था यांचा विचार होणे आवश्यक आहे.

iii) या त्याच्या मतामुळे इतिहासाची मांडणी करताना मानवी जीवनाचा सर्वांगीण विचार व्हायला हवा, हा नवीन विचार पुढे आला. म्हणून व्हॉल्टेअर याला ‘आधुनिक इतिहासलेखनाचे जनक’ असे म्हटले जाते.

(३) इतिहास संशोधनात प्रायोगिक व निरीक्षण पद्धतींचा वापर करता येत नाही.

उत्तर – (i) वैज्ञानिक पद्धतीत प्रयोग आणि निरीक्षण यांचा वापर करून सार्वकालिक नियम मांडणे शक्य होते.

(ii) इतिहास संशोधनात घटना या इतिहासात घडून गेलेल्या असतात व आपण निरीक्षणासाठी तेथे नसतो.

(iii) त्या घटनांची वर्तमानात पुनरावृत्ती करता येत नाही.

(iv) एका विशिष्ट घटनेवरून इतिहासात सार्वकालीन व सार्वत्रिक नियम मांडणे व ते नियम पुन्हा सिद्ध करणे शक्य होत नसते. म्हणून इतिहास संशोधनात प्रायोगिक व निरीक्षण पद्धतींचा वापर करता येत नाही.

प्रश्न ४ था पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा : गुण ०६

(१) कार्ल मार्क्स यांचा वर्ग सिद्धान्त स्पष्ट करा.

उत्तर – एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जर्मनीच्या कार्ल मार्क्स याने ‘वर्गसंघर्षाचा सिद्धांत’ मांडला. त्याच्या मते

i) इतिहास हा अमूर्त कल्पनांचा नसून जिवंत माणसांचा असतो.

ii) मूलभूत गरजा भागवण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या उत्पादन साधनांच्या स्वरूपावर व मालकीवर माणसा माणसांचे नातेसंबंध अवलंबून असतात.

iii) समाजातील सर्व घटकांना ही उत्पादन साधने समप्रमाणात मिळत नाहीत.

iv) उत्पादन साधनांच्या या असमान वाटपामुळे समाजाची वर्गावर आधारित विषम विभागणी होऊन वर्गसंघर्ष सुरू होतो.

v) उत्पादन साधने ताब्यात असलेला वर्ग अन्य वर्गाचे आर्थिक शोषण करतो. मानवी इतिहास हा अशा वर्गसंघर्षाचा इतिहास आहे.

(२) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके यांचा इतिहासविषयक दृष्टिकोन स्पष्ट करा.

उत्तर – लिओपॉल्ड रांके हे जर्मन इतिहास तत्त्ववेत्ता होत.

i) इतिहास संशोधनाची चिकित्सक पद्धती कशी असावी ते सांगितले.

ii) इतिहासलेखन करताना ऐतिहासिक घटनांशी संबंधित सर्व कागदपत्रे व दस्तऐवज यांचा कसून शोध घेणे आवश्यक आहे.

या सखोल संशोधनामुळे आपल्याला ऐतिहासिक सत्यापर्यंत पोहोचता येते.

iv) इतिहासलेखनातील काल्पनिकते वर टिका केली.

v) जागतिक इतिहासाच्या मांडणीवर भर दिला .

vi) ‘द थिअरी अँड प्रॅक्टिस ऑफ हिस्टरी’ आणि ‘द सिक्रेट ऑफ वर्ल्ड हिस्टरी’ हे त्यांचे दोन प्रसिद्ध ग्रंथ आहेत.

(३) आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये कोणती?

उत्तर – आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये i) ही पद्धती शास्त्रशुद्ध आहे. तिची सुरुवात योग्य प्रश्नांची मांडणी करण्यापासून होते.

(ii) हे प्रश्न मानवकेंद्रित असतात. म्हणजेच ते भूतकाळातील विविध मानवी समाजाच्या सदस्यांनी विशिष्ट कालावधीत केलेल्या कृतींसंबंधी असतात. इतिहासात त्या कृतींचा संबंध दैवी घटना किंवा देवदेवतांच्या कथा कहाण्यांशी जोडण्याचा प्रयत्न केला जात नाही.

iii) या प्रश्नांच्या इतिहासातील उत्तरांना विश्वासार्ह पुराव्यांचा आधार असतो. त्यामुळे इतिहासाची मांडणी तर्कसुसंगत असते.

iv) मानवजातीने भूतकाळात केलेल्या कृतींच्या आधारे मानवजातीच्या वाटचालीचा वेध इतिहासात घेतला जातो.